Gözü Kara Deyim mi? Ekonominin Cesaretle İmtihanı
Bir ekonomist için her karar, sınırlı kaynaklar arasında yapılan bir tercihtir. Her tercih, bir fırsat maliyetini beraberinde getirir. Bu yüzden “gözü kara” davranmak, yalnızca bireysel bir cesaret göstergesi değil, aynı zamanda ekonomik bir risk stratejisidir. Peki, “gözü kara” deyim mi? Evet, bu ifade bir deyimdir; fakat dilin ötesinde, ekonomi biliminin kalbinde yatan “rasyonellik” kavramına meydan okuyan bir düşünce biçimidir. Çünkü ekonomi, ölçülü davranmayı öğütler; oysa gözü kara insan, bilinçli risk alır — ya da bazen bilinçsizce kaybeder.
“Gözü Kara”nın Ekonomik Anlamı: Rasyonel mi, irrasyonel mi?
“Gözü kara” deyimi, korkusuz, çekinmez, sonuçları düşünmeden eyleme geçen kişiler için kullanılır. Ekonomik açıdan bu tutum, “rasyonel beklenti” modeline ters düşer. Rasyonel birey, bilgi toplar, olasılıkları hesaplar, risk-getiri dengesini kurar. Gözü kara birey ise bu süreci kısaltır; riskin üzerine yürür, belirsizliği göze alır. Ancak tam da burada ekonominin en kritik sorusu doğar: Belirsizlik olmadan yenilik olur mu?
İnovasyon, yatırım ve girişimcilik gibi kavramların arkasında gözü kara bir damar vardır. Ekonomik büyüme, bazen ölçülü cesaretle değil, bilinçli “delilikle” başlar. Elon Musk’ın uzay yatırımlarını, Steve Jobs’un riskli ürün vizyonlarını ya da Türkiye’deki ilk sanayi girişimlerini düşünün; her biri rasyonel planın sınırlarını zorlayan gözü kara ekonomik adımlardı.
Piyasa Dinamiklerinde “Gözü Kara” Girişimcilik
Piyasalar, görünürde matematiksel dengelere dayanır. Fakat gerçekte onları hareket ettiren, insan davranışıdır. Davranışsal ekonomi bize şunu öğretir: İnsanlar her zaman akılcı değildir. Gözü kara girişimci, piyasanın durağanlığını kıran kişidir. Onun eylemi, bazen balon yaratır, bazen de yeni bir sektör doğurur. Bu yönüyle “gözü kara”, piyasayı sarsan ama dönüştüren bir faktördür.
Ne var ki piyasanın bu cesareti her zaman ödüllendirdiği söylenemez. 2008 küresel finans krizi, aşırı risk alma davranışının (tam anlamıyla “gözü kara” yatırımcılığın) bir sonucu olarak doğdu. Bankalar, ölçüsüz kredi verme yarışına girdi; yatırımcılar belirsizliği fırsat sandı. Sonuç: trilyon dolarlık bir çöküş. Demek ki gözü kara olmak, ekonomik sistem içinde hem ilerlemenin hem çöküşün habercisidir.
Bireysel Kararlar ve Risk Ekonomisi
Ekonomide bireylerin karar süreçleri, korku ve cesaret arasında gider gelir. Gözü kara yatırımcı, korkusunu bastırarak harekete geçen kişidir. Bu, bazen servet kazandırır, bazen iflas getirir. Ancak uzun vadede ekonomi, bu bireysel hatalardan öğrenir. Joseph Schumpeter’in “yaratıcı yıkım” kavramı tam da bu durumu anlatır: Eski düzen, gözü kara yenilikçiler tarafından yıkılır; yeni düzen onların enkazı üzerine inşa edilir.
Buradan şu soru doğar: Toplum gözü kara bireyleri cezalandırmalı mı, yoksa ödüllendirmeli mi? Eğer her hata cezalandırılırsa, yenilik ölür. Eğer her risk ödüllendirilirse, kaos başlar. Dolayısıyla ekonomik düzen, bu iki uç arasında hassas bir denge kurmak zorundadır.
Toplumsal Refah ve Cesaretin Bedeli
“Gözü kara” davranış yalnızca bireysel değil, toplumsal sonuçlar da doğurur. Kamu politikalarında bu, riskli reformlar anlamına gelir. Vergi sistemini kökten değiştirmek, piyasa denetimlerini gevşetmek veya dış borçlanmaya yönelmek — bunların her biri ekonomik olarak gözü kara bir hamledir. Toplumsal refahın geleceği, bu hamlelerin doğru zamanlamasına bağlıdır.
Bir ülkenin ekonomisinde “gözü kara” kararlar, kısa vadede umut, uzun vadede dengesizlik yaratabilir. Örneğin pandemi döneminde birçok ülkenin sınırsız para basma politikası, ilk anda kurtuluş gibi görünse de sonraki yıllarda enflasyonun ateşini harladı. Bu da bize şunu gösterir: Gözü kara cesaret, ekonomik vizyonla birleşmediğinde felaket getirir.
Ekonomik Cesaretin Geleceği: Robotlar mı, insanlar mı gözü kara olacak?
Yapay zekâ, algoritmik ticaret ve otomatik karar sistemleri çağında “gözü kara” olmak bile dijitalleşti. Artık risk alan yalnızca insanlar değil, makineler de. Ancak bir fark var: Makineler korkmaz, dolayısıyla gözü kara da olamazlar. Ekonomi, duygusal kararlarla büyür; bu nedenle insani gözü karalık, sistemin inovasyon damarını beslemeye devam edecektir.
Gelecekte ekonomiler şu soruyla karşı karşıya kalacak: Veriyle mi cesaret edeceğiz, yoksa sezgiyle mi? Belki de asıl mesele, “gözü kara” olmamak değil, “ne zaman” gözü kara olunacağını bilmektir.
Sonuç: Gözü Kara Bir Ekonominin Anatomisi
Gözü kara deyim mi? Evet, bir deyimdir — ama aynı zamanda ekonominin ruhunu anlatan bir metafordur. Cesaret olmadan büyüme olmaz, risk olmadan yenilik olmaz. Fakat kontrolsüz cesaret, ekonomiyi uçurumun kenarına sürükler. Ekonomik tarih, gözü kara atılımlarla doludur; kimileri devrim yaratmış, kimileri kriz. Belki de ekonominin en büyük dersi şudur: Kaynaklar sınırlıdır, ama insan cesareti sınırsızdır. Bu yüzden ekonomi, sadece sayılarla değil, insanın gözü kara inancıyla da yazılır.